ورود به اتحادیه اروپا از کریدور کردستان
علی قنادی
بعد از تلاش‌های دولت اردوغان برای مذاکره با قبرس درباره مناطق ترک‌نشین در سال 2004، طرح او برای شروع مذاکرات صلح با «پ.ک.ک» را باید دومین گام آنکارا برای ترسیم چارچوب‌های تازه یک جایگاه منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تازه قلمداد کرد. اولین گام‌های اردوغان برای ترسیم چشم‌انداز جدید در روابط با کردها که یک ششم جمعیت ترکیه را تشکیل می‌دهند، ماه پیش برداشته شد؛ زمانی که رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه با احمد ترک، رهبر حزب جامعه دموکراتیک کرد ترکیه (DTP ) ملاقات کرد. او بعد از ملاقات با احمد ترک در کنفرانس مطبوعاتی گفت: مردم ما خواستار اتحاد و... و پایان یافتن خونریزی و کشتار هستند.
اشاره اردوغان به 25 سال رویارویی کردهای ترکیه و به خصوص حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) بود که بیش از 40 هزار قربانی بر جای گذاشته و براساس برآوردها، چیزی حدود 300 میلیارد دلار هزینه داشته است. پیش از ملاقات اردوغان با رهبر بزرگ‌ترین حزب کردی درون جامعه ترکیه، عبدالله گل رئیس‌جمهور ترکیه نیز گفته بود که اکنون فرصتی تاریخی برای صلح وجود دارد.
البته تصمیم دولت ترکیه برای تنش‌زدایی با کردها چیز جدیدی نیست، چون دولت اردوغان از چندین ماه قبل قدم‌هایی را برداشته بود که نشان می‌داد آنکارا طرح‌های جدید و بلندپروازانه‌ای را در دستور کار خود قرار داده است. اوایل سال 2009 شبکه تلویزیون دولتی ترکیه، اولین شبکه تلویزیونی کردزبان را راه‌اندازی کرد و مدتی قبل از آن هم به مدارس خصوصی خود اجازه داده بود که درس‌های خود را به زبان کردی به دانش‌آموزان ارائه کنند. اواسط ماه جولای مشاور اردوغان طی مقاله‌ای پیشنهاد کرد دانشگاه‌های ترکیه دپارتمان‌های زبان کردی راه‌اندازی کنند، روستاهای مناطق کردنشین به نام‌های سابق خود به زبان کردی برگردند و پارلمان ترکیه نیز کمیته‌ای تشکیل دهد تا موضوع کشتار غیرنظامیان در دوران اوج درگیری بین دولت ترکیه و کردهای «پ.ک.ک» مورد بررسی قرار بگیرد. آخرین تلاش‌های دولت اردوغان برای بازسازی مناسبات خود با کردها، ارائه طرح برگزاری مذاکرات صلح با حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) است که در داخل جامعه ترکیه واکنش‌های مختلفی داشته است. اکثر احزاب مخالف دولت، از جمله حزب سکولار ملی‌گرا، دولت اردوغان را متهم می‌کنند که در حال تسلیم شدن در برابر تروریست‌های «پ.ک.ک» است. ارتش ترکیه هم که طی 25 سال گذشته سکاندار سرکوب «پ.ک.ک» در مناطق شمالی عراق بوده، به طور جدی مذاکره با کردهای «پ.ک.ک» را رد کرده است. ژنرال ایکر باسبوگ، رئیس ستاد ارتش ترکیه چند روز قبل بیانیه‌ای منتشر و اعلام کرد که ارتش از تلاش برای تقویت حقوق کردها استقبال می‌کند ولی مخالف مذاکره با شورشیان «پ.ک.ک» است. در این بیانیه که نخستین موضع‌گیری ارتش درباره طرح اردوغان برای مذاکره با کردهاست، آمده است: ارتش از شرکت در هرگونه فعالیتی که ممکن است منجر به پیشبرد تماس با سازمان‌های تروریستی یا حامیان آنها شود، اجتناب خواهد کرد. مخالفان دولت ترکیه را متهم می‌کنند که با طرح خود، زمینه تجزیه ترکیه را فراهم می‌کند و ممکن است ترکیه به سرنوشتی مانند یوگسلاوی سابق گرفتار شود.
صرفنظر از بحث‌هایی که مخالفان و موافقان مطرح می‌کنند، این سؤال کلیدی وجود دارد که چرا دولت ترکیه به سمت تنش‌زدایی با کردها و به طور خاص حزب کارگران کردستان گام برمی‌دارد، اهداف اردوغان از شروع این مذاکرات چیست و چرا ارتش و احزاب سکولار با آن مخالفت می‌کنند؟
اهداف، رویکردها و راهکارها
پیروزی رجب طیب اردوغان و حزب عدالت توسعه در انتخابات ترکیه در جولای 2007 وضعیت اسلام‌گرایان و حزب را بیش از گذشته تثبیت کرد. اگرچه دولت ترکیه معتقد است عضویت در اتحادیه اروپا یک هدف استراتژیک است، ولی به نظر می‌رسد طی دو سال گذشته در نحوه تعامل دولت ترکیه با این اتحادیه تغییرات مهمی به وجود آمده است. صرف نظر از مسائل مربوط به اسلام‌گرایی و تأثیر توازن جمعیتی ترک بر جمعیت مسلمانان قاره سبز، اروپاییان معتقدند که ترکیه با عضویت در اتحادیه مشکلات محیطی خودش را هم برای اروپاییان به ارمغان خواهد آورد. به بیان دیگر اگر رویارویی با کردها، تنش با ارمنستان و مشکلاتی از این دست در حال حاضر مربوط به دولت ترکیه است، بعد از ورود آنکارا به اتحادیه اروپا این مباحث به عنوان یک مشکل اروپایی مطرح خواهد شد.
از طرف دیگر به نظر می‌رسد خود ترک‌ها نیز به این نتیجه رسیده‌اند که به جای درخواست‌های مکرری که گاه هزینه‌های پرستیژی نیز به همراه داشته شرایطی فراهم کنند تا ضمن حل مشکلات پیرامون، اروپا چاره‌ای جز عضویت ترکیه در این اتحادیه نداشته باشد و به اصطلاح آنکارا خود را به اروپاییان دیکته کند. در واقع برنامه‌هایی که دولت اردوغان از اوایل سال 2008 در حوزه‌های مختلف سیاست خارجی شروع کرده در همین چارچوب قابل تحلیل و ارزیابی است. بیناوهریتیج اوایل ژانویه 2009 طی مقاله‌ای با عنوان «طرح‌های سیاست خارجی ترکیه در سال 2009» که حاصل گفت‌وگو با مقام‌های حزب عدالت و توسعه است، نوشت:ترکیه در حال طرحی برای تقویت تعاملات سیاست خارجی خود در قفقاز، خاورمیانه، اروپا و (حوزه) مدیترانه است. این موضوع نشان می‌دهد که ترکیه در حال قبول تمایلات چندمنظوره‌ای مانند کاهش نقش آمریکا در عراق، نقش فزاینده روسیه در قفقاز جنوبی و آینده رویارویی بر سر برنامه هسته‌ای ایران است. آنکارا در همه این تحولات نقش مهمی ایفا خواهد کرد تا منافع خود را در شمال، جنوب، شرق و غرب (مرزهایش) تأمین کند. نگاه جدی‌تر ترکیه به مسائل خاورمیانه از جمله روند صلح فلسطینیان با رژیم صهیونیستی و جنگ غزه، تلاش برای ایفای نقش میانجیگرانه بین ایران- آمریکا و عراق – سوریه، شروع روند تنش‌زدایی با ارمنستان، مذاکره با روس‌ها و تحولاتی از این دست همگی بیان‌‌کننده تمایل فزاینده ترک‌ها برای ایفای نقش محوری در حوزه خاورمیانه، قفقاز و آسیای مرکزی است.
نگاه جدید ترک‌ها به مسأله کردها و طرح جدید دولت اردوغان برای مذاکره با «پ.ک.ک» را نیز باید در همین چارچوب ارزیابی کرد. ترک‌ها معتقدند که حل بحران‌ها و کشمکش‌هایی که آنکارا در حوزه محیطی خود با آنها روبه‌روست، از یک طرف بهانه برخی کشورهای اروپایی برای مانع تراشی در راه عضویت آنها در اتحادیه را از بین می‌برد و از طرف دیگر به ارتقای جایگاه منطقه‌ای آنها کمک خواهد کرد. اگمن یاگیس، وزیر کشور ترکیه و رئیس هیأت مذاکره‌کننده با اتحادیه اروپا چهارشنبه هفته قبل در گفت‌وگو با روزنامه زمان، چاپ ترکیه با اشاره به مذاکرات ترکیه و ارمنستان گفت: روند نزدیکی به ارمنستان اثری مثبت بر مناسبات ترکیه با اتحادیه اروپا خواهد گذاشت.
دولت ترکیه طرح صلح با «پ.ک.ک» را هم (صرفنظر از محتوای آن) به عنوان زمینه‌ای برای تسهیل ورود به اتحادیه اروپا تلقی می‌کند، ولی این طرح برای دولت آقای اردوغان مزایای دیگری نیز به همراه دارد.
1- اردوغان سعی می‌کند از تنش‌زدایی با کردها به عنوان ابزاری برای تقلیل نقش‌آفرینی ارتش در جامعه ترکیه استفاده کند. وی ارتش را حافظ نظام لائیک ترکیه می‌داند ولی آن چیزی که باعث نفوذ بیش از حد آن شده، وجود تهدید بزرگی مانند کردهای ترکیه است. اگر روند تنش‌زدایی با کردها ادامه پیدا کند و تهدید «پ.ک.ک» مرتفع شود، مشروعیت نفوذ بی‌حد و حصر نظامیان در جامعه سیاسی ترکیه به چالش کشیده خواهد شد. مخالفت رئیس ستاد ارتش ترکیه با مذاکره با «پ.ک.ک» از همین زاویه قابل ارزیابی است.
2- پروژه نابوکو: ترک‌ها به اجرای پروژه خط لوله نابوکو به عنوان اهرمی برای وابسته کردن اروپا و تسهیل ورود به اتحادیه نگاه می‌کنند. اجرای پروژه نابوکو نیازمند ایجاد ثبات در منطقه شمال عراق جهت تأمین نیازهای گازی نابوکو است، بنابراین ترک‌ها برای اجرایی کردن طرح نابوکو ناگزیرند با کردها و به ویژه «پ.ک.ک» صلح کنند. لازم به ذکر است کردها و «پ.ک.ک» مهم‌ترین عوامل انفجارهایی هستند که طی سال‌های گذشته در خطوط لوله اتصال انرژی به ترکیه به وقوع پیوسته است.
3- اینکه اوباما ترکیه را به عنوان نخستین کشور مسلمان برای سفر خود برگزید، نشان داد که دولت اوباما جایگاه منطقه‌ای خاصی برای آنکارا قائل است. صرفنظر از اینکه ترکیه برای ایفای نقش منطقه‌ای خود در چارچوب سیاست‌های آمریکا مجبور است محیط پیرامون باثباتی داشته باشد، برخی هم معتقدند کاخ سفید در چارچوب طرح خود برای خروج از عراق، ترکیه را به عنوان ژاندارم ثبات در شمال عراق محسوب می‌کند.
نتیجه طرح اردوغان برای صلح با «پ.ک.ک» بازتاب تغییر نگاه دولت ترکیه به سیاست خارجی است. ترک‌ها در چارچوب نگاه منطقه‌ای جدید خود دو راهکار همزمان را در پیش گرفته‌اند:
1 - تنش‌زدایی در محیط پیرامونی از جمله کردها و «پ.ک.ک»
2 - تلاش برای تقویت جایگاه منطقه‌ای
دولت آنکارا معتقد است که اجرای این دو راهکار که تنش‌زدایی با کردها نیز در همین چارچوب است، زمینه‌ساز ایفای نقش منطقه‌ای در مدار سیاست‌های آمریکا و همچنین تسهیل‌کننده ورود به اتحادیه اروپا خواهد بود.
